قران چیست؟ و فهم و تفسیر متون چیست؟ (۲)

مجتهد شبستری

۱- در میان مسلمانان، واژه «قرآن» به چندین معنای متفاوت اشاره می‌کند:

الف. آن کتاب الهی که در لوح محفوظ قرار دارد.

ب. مجموعه‌ای از «آیات الهی» که پیامبر اسلام در طول ۲۳ سال آنها را برای مردم خوانده است.

ج. مجموعه‌ای از «آموزه‌ها، اصول اخلاقی و احکام عملی» که به مثابۀ محتوای قرآن در ذهن مسلمانان جای‌گیر شده و متعلَق ایمان قلبی و اهتمام عملی قرار گرفته است.

د. آن متن مشخص که به زبان عربی در دسترس انسان‌ها است و تاریخ پیدایش و تدوین دارد، متنی که حاوی شش هزار و اندی آیه است و تفسیرهای متعدد بر آن نوشته‌اند و نزد مسلمانان متنی مقدس به شمار می‌آید و ده‌ها میلیون نسخۀ چاپی و خطی، از آن در سراسر جهان وجود دارد، متنی که در نیایش‌ها و مراسم دینی مسلمانان تلاوت می‌شود و در بسیاری از کشورهای اسلامی، مهم‌ترین منبع استنباط شریعت است.

منظور صاحب این قلم از قرآن، در بحث و بررسی ‌های اخیرخود، همین معنای چهارم از قرآن است و نه معناهای دیگر آن.

۲- کوشش صاحب این قلم در سراسر مقالات قرائت نبوی از جهان همین بود که درباره چیستی متن قرآن به یک نظر برسم و آن را بیان کنم. پس از تلاش‌های گوناگون که در آن مقالات و ضمائم آن‌ها دیده می‌شود نظر نهایی خودم را دربارۀ چیستی این متن بیان کرده‌ام. اساس آن نظر این است که ما در رویارویی تجربی با متن قرآن، با ذهن و زبان و تجربه‌ها و زیست جهان یک انسان روبرو می‌شویم و نه با واقعیتی بیش از آن. در واقع در این رویارویی ما یک انسان را می‌فهمیم و نه یک واقعیت فوق انسانی را. من با داشتن چنین نظری در بارۀ متن قرآن اینک به خود حق می‌دهم این پرسش را به میان آورم که آیا خداوند از طریق این متن که یک متن انسانی است با همۀ انسان‌ها سخن گفته است؟ و اگر با همۀ انسان ها سخن گفته است آن سخن چیست؟ این پرسش پرسش از وقوع و یا عدم وقوع یک حادثه است، حادثۀ سخن گفتن خدا. به عبارت دیگر معنای این پرسش این است که آیا می‌توانیم به نفع این مدعا که خداوند از طریق این متن با انسان‌های روی زمین و یا بخشی از آنها سخن گفته دلیل قابل قبول اقامه کنیم؟ توجه کنید آنچه در اینجا زیر ذره‌بین قرار دارد وقوع یا عدم وقوع یک حادثه است و نه امکان عقلی وقوع آن حادثه. اگر این دقت اعمال شود آشکار می‌گردد که بسیاری از اظهار نظرها و بحث‌ها در باب کلام و تکلم خداوند، معنای وحی و مانند این‌ها که در ارتباط با این پرسش به میان می آیند به هیچ وجه به پاسخ این پرسش مربوط نمی‌شوند و باید کنار گذاشته شود.

ادامه دارد…