بازنشر مقاله زیر که در تاریخ ۲۴/۰۷/۱۳۹۳ در همین وبسایت منتشر شده «تقدیمیه‌ای» است به بعضی از پژوهندگان مورد احترام من که در افاضات خود می‌گویند سخنان مجتهد شبستری درباره «هرمنوتیکِ نبوت محمد و قرآن» از مبانی متافیزیکی و انتولوژیک خالی است و با الوهیت ارتباط برقرار نشده است.

امیدوارم آن عزیزان با خواندن این مقاله در داوری خود تجدید نظر کنند. آنچه در مقاله زیر آمده در متن گفتگویی با من که تحت عنوان «در جستجوی معنای معناها» در مجله اندیشه پویا منتشر شده و ضمائم هفتگانۀ مقالۀ پانزده از سلسله مقالات قرائت نبوی از جهان و نیز در موارد دیگر، با بیان‌های متفاوت از سوی من گفته شده است. آن گفتگو و ضمائم را در همین وبسایت می‌توانید بخوانید.

 

ظهور محمد در تاریخ، سخن خداوند در عالم انسان است

قرآن چیست (بخش پایانی)

محمد مجتهد شبستری

۱-  صاحب این قلم در هشتم اردییبهشت ماه ۱۳۹۳ مقاله کوتاهی را در همین وبسایت منتشر کرد که این عنوان را داشت: آیا خداوند از طریق قرآن با همه انسان‌ها سخن گفته است؟ در آن مقاله چنین آمده بود:

«ما در رویاروئی تجربی با متن قرآن، با ذهن و زبان و تجربه‌ها و زیست جهان یک انسان روبرو می‌شویم و نه با واقعیتی بیش از آن. در واقع در این رویاروئی ما یک انسان را می‌فهمیم و نه یک واقعیت فوق انسانی را (بنابر این سخن مستفاد از قرآن را سخن نبی به شمار می‌آوریم و نه سخن گوینده‌ای دیگر). در عین حال می‌پرسیم آیا خداوند نیز از طریق این متن که یک متن انسانی است با همه انسان‌ها سخن گفته است و اگر با همه انسان‌ها سخن گفته است آن سخن چیست؟ این پرسش، پرسش از وقوع یا عدم وقوع یک «حادثه» است، حادثه سخن گفتن خدا با همه انسان‌ها… معنای این پرسش این است که آیا می‌توانیم از این مدعا که خداوند نیز از طریق متن قرآن با انسان‌های روی زمین یا بخشی از آن‌ها سخن گفته (سخنی که غیر از آن سخن است که بصورت مستقیم از این متن دریافت می‌شود وسخن یک انسان نبی است) تصوری داشته باشیم و برای آن دلیل قابل قبولی اقامه کنیم؟»

پیشتر وعده داده‌ام به این پرسش پاسخ دهم و اینک آن پاسخ را به خوانندگان عرضه می‌کنم:

۲-  اگر از یک طرف بپذیریم که آن سخن که بطور مستقیم از متن قرآن دریافت می‌شود «انسانیت» دارد ولاجرم سخن انسان نبی است (۱) و از طرف دیگر ادعا کنیم که خدا نیز از طریق همین متن به طور غیر مستقیم با انسان‌ها سخن گفته، در این صورت باید مثلاً تصور زیر را داشته باشیم:

در زمان ۲۳ ساله نبوت، هرگاه پیامبر آیات قرآن را برای مخاطبان میخوانده، پیش از هر بار خواندن، سخنانی خدایی که از غیر جنس سخن انسان است با زبانی خدایی که غیر از زبان انسان است بر او فرود می آمده و آنها موجب می شده تا پیامبر آیات قرآن را که سخن انسانی و زبان انسانی خود اوست برای مردم بخواند.

فرض فرود آمدن چنان سخنانی با چنان زبانی مستلزم هیچ محال عقلی نیست. اما پرسش من این است که آیا دلیل قابل قبول و قابل دفاعی وجود دارد که ما را به قبول فرود آمدن چنان سخنانی با چنان زبانی قانع سازد؟ آیا فرضاً دلیل یا دلائلی فرود آمدن چنان سخنانی را اثبات کند ما انسان‌ها راهی برای درک و فهم آن سخنان داریم؟

تا این لحظه که این سطور را می‌نگارم دلیل قابل دفاع و قانع کننده‌ای نیافته‌ام که بتوان با استناد به آن اثبات کرد چنان سخنانی با چنان زبانی بر پیامبر اسلام فرود می آمده است و چنان سخن گفتنی (حادثه سخن گفتن خدا) واقع می شده است. نیز معتقدم بر فرض فرود آمدن چنان سخنانی در عالم واقع، ما انسان ها به صورت عقلانی همگانی راهی برای درک و فهم آنها نداریم و چنانچه پیشتر نوشته ام درک و فهم همگانی عقلانی ما از متن قرآن به ساحتی فراتر از درک و فهم سخن یک انسان نبی عبور نمی کند (۲).

۳- اما می توانم در این باب سخنی دیگر بگویم که مفاد آن، ادعا و اثبات وقوع یک حادثه (حادثه سخن گفتن خدا) نیست  بلکه بیان یک مدعا است که حقیقت آن یک «تفسیر» است و نه یک اثبات. آن تفسیر این است که نفس ظهور محمد (ص) در تاریخ که نه تنها قرآن را از خود به یادگار گذاشته بلکه یک طریقت توحیدی جهانی با معناهای نوشونده بیکران را پدید آورده، خود، همان سخن خداوند در عالم انسان است و آن سخن سخنی است برای همۀ انسان‌ها و مفاد آن چنانکه در قرآن آمده در یک جمله چنین است: «أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ» (خدا را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید، النحل/۱۶/۳۶) این تفسیر بر این «یافته» مبتنی است که خداوند «نهایی‌ترین معنای همۀ معناها است» (۳). تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل!

برای این تفسیر، دلائل فراوان دارم که پاره‌ای از آن‌ها را در آثار گذشته‌ام بیان کرده ام

پایان

_________________

(۱) نگاه کنید به مقاله قرائت نبوی از جهان (۱۴) و (۱۵) در همین وب‌سایت

(۲) نگاه کنید به مقاله «محدودیتهای تجربه فهم متن» در همین وبسایت

(۳) نگاه کنید به گفتگوی مجله اندیشه پویا با مجتهد شبستری در همین وب‌سایت تحت عنوان «در جستجوی معنای معناها»