قرآن چیست (۴)

محمد مجتهد شبستری

  ۱- یکی از نقدهای مکرر بر مقالات قرائت نبوی از جهان این است که آن مقالات الفاظ و جملات و معانی قرآن را به پیامبر اسلام نسبت می‌دهد، در حالی که قرآن با صراحت غیر قابل انکار می‌گوید: خداوند بر پیامبر اسلام کتاب نازل کرده است و کتاب چیزی است که قطعاً مشتمل بر الفاظ و جملات و معانی است، اگر بر پیامبر کتاب نازل شده الفاظ و جملات و معانی آن هم نازل شده است.

صاحب این قلم در پاره‌ای از نوشته‌های خود به این نقد پاسخ داده است و این یادداشت کوتاه نیز که در این سلسله بحث‌های جدید، دربارۀ معنای کتاب در قرآن می‌نویسم پاسخ آن نقد را روشنتر خواهد کرد.

۲- بنا بر احصاء محمد فؤاد عبدالباقی در المعجم المفهرس الفاظ القرآن الکریم واژۀ «کتاب» تقریباً ۲۶۵ بار در قران تکرار شده است. این واژه در معناهای کاملاً متفاوت به کار رفته است که راغب اصفهانی پاره‌ای آنها را در المفردات فی غریب القرآن ذیل مادۀ «کتب» برشمرده است. اما کسی که معناهای کتاب در قرآن را با دقت استقصا و آنها را تقسیم بندی کرده محمد حسین طباطبائی صاحب تفسیر «المیزان» است وی در ذیل تفسیر آیات ۸۴ تا ۹۰۰ از سورۀ انعام تحت عنوان سخنی دربارۀ «معنای کتاب در قرآن» مطالبی آورده که خلاصۀ آن چنین است:

«آنچه امروز از واژۀ کتاب در ذهن ما متبادر می‌شود صحیفه‌هایی است که در آنها مطالبی نوشته شده است. اما واژۀ کتاب می‌تواند معناهای دیگر داشته باشد. مثلاً هر آنچه ظرف ضبط یک سلسله حقایق و معانی باشد کتاب نامیده شود بدون آن که خطوط، الفاظ و کلمات در آن باشد» (این تقریر مربوط به آن سمانتیک مورد نظر طباطبائی است که وی در سراسر تفسیر المیزان از آن پیروی می‌کند و در مقدمۀ آن تفسیر آن را توضیح داده است).

معنای کتاب در قرآن در مواردی با آنچه به ذهن ما متبادر می‌شود کاملاً متفاوت است. بخشی از مواردی که در آنها واژۀ کتاب برای غیر از ملفوظات و مخطوطات به کار رفته به سه دسته تقسیم می شود: ۱- کتاب‌هایی که بر پیامبران نازل شده است (نک از باب نمونه بقره، ۲۱۳)، ۲- کتاب‌هایی که اعمال فرد فرد بندگان، از حسنات و سیئات در آنها ضبط می‌شود، کتاب‌هایی که اعمال امت‌ها در آنها ضبط می‌شود، کتابی که اعمال همۀ انسان‌ها در آن ضبط می‌شود (نک از باب نمونه اسراء، ۱۰؛ الجاثیه، ۲۸-۲۹)، ۳- کتاب‌هایی که تفصیلات نظام هستی و حوادث را ضبط می‌کند (نک از باب نمونه یونس، ۶۱؛ آل عمران، ۱۴۵).

در هر سه دسته از این آیات به کار بردن واژۀ کتاب از باب «توسع» است. واژۀ کتاب در همۀ آن آیات به واقعیت‌هایی اشاره می‌کند که غیر از الفاظ و جملات مخطوط است.

او همانجا می‌نویسد وعلی هذه التوسع جری کلامه تعالی فی اطلاق الکتاب علی طائفه من الوحی الملقی الی النبی: این که خداوند طائفه‌ای از وحی القاء شده بر پیامبر را کتاب نامیده از باب توسع است.

۳- این مقال جای پرداختن به تفصیلات بحث فوق نیست. فائده این سخن مختصر که در اینجا آوردم کنار زدن یک حجاب بزرگ از جلوی چشمان کسی است که در عین حال که برای قرآن گونه‌ای ریشه الهی قائل است، می‌خواهد با روش‌های علمی در آن تحقیق کند یا آن را تفسیر کند. چنین کسی از مطالعۀ متن قرآن شروع می‌کند و در همان آغاز کار باید از «متن» یک تصور علمی داشته باشد. این پیش فهم یا پیشفرض باطل و مانع تفسیر که قرآن خود را کتابِ نازل نامیده و بنا بر این الفاظ و جملات و معانی آن، انشاء و تألیف خداوند است مانع تحقیق علمی و تفسیر قرآن است و مطالب بالا نشان می دهد که این مدعا بیش از هرچیز از سوء فهمِ «معنای کتاب در قرآن» پدید آمده است.

پس از این اشارۀ کوتاه اما مشکل گشا دربارۀ معنای کتاب در قرآن باید به بررسی پرسش دوم بپردازم و آن این است که معنای انزال کتاب در قرآن چیست؟